तुटलेल्या खिडकीचा सिद्धांत

१९९० च्या दशकातील न्यूयॉर्क शहर. त्यावेळी न्यूयॉर्कमध्ये गुन्हेगारीचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या घटले. देशभरात हिंसक गुन्हे २८ टक्क्यांनी कमी झाले असताना, न्यूयॉर्कमध्ये ते ५६ टक्क्यांहून अधिक कमी झाले होते. इतक्या कमी वेळात गुन्हेगारीचे प्रमाण इतके कमी कसे झाले?

सर्वसाधारणपणे, आपल्याला असे वाटते की हे बदल न्यूयॉर्क पोलीस विभागाच्या कठोर उपायांमुळेच झाले असतील, जसे की कठोर नियम, अधिक नियंत्रण आणि अधिक गुन्हेगारांची अटक. पण, प्रत्यक्षात हा उपाय त्याहून खूप सोपा होता.

अनेक लोक या बदलांचे श्रेय न्यूयॉर्कचे माजी महापौर रुडॉल्फ ज्युलियानी यांनी सुरू केलेल्या विशिष्ट धोरणांना देतात. यापैकी एक महत्त्वाचे धोरण म्हणजे 'ब्रोकन विंडोज' दृष्टीकोन. (तुटलेल्या खिडकीचा सिद्धांत - Broken Windows Theory)

https://www.facebook.com/share/p/1Fv5vcddzo/

१९८२ मध्ये समाजशास्त्रज्ञ जेम्स क्यू. विल्सन आणि जॉर्ज एल. केलिंग यांनी ‘ब्रोकन विंडोज’ (Broken Windows) हा सिद्धांत मांडला. या सिद्धांतानुसार, जर एखाद्या ठिकाणी लहानसहान गुन्हे आणि बेशिस्त गोष्टींकडे दुर्लक्ष केले, तर ते मोठ्या गुन्हेगारीला आमंत्रण देतात. एका इमारतीची एक खिडकी तुटलेली असेल आणि ती लवकर दुरुस्त केली नाही, तर लवकरच त्या इमारतीतील इतर खिडक्याही तोडल्या जातात. कारण लोकांना असे वाटते की येथे कोणाचेही नियंत्रण नाही.

याच सिद्धांतानुसार, न्यूयॉर्क शहरातील पोलिसांना शहराचे भाग वाटून देण्यात आले. आणि त्यांना रस्त्यावरील खराब केलेले किंवा मोडलेले बोर्ड्स, बसस्टॉप, रस्त्यावरील चिन्हे, सांडलेला कचरा, छोटी चोरी किंवा तुटलेल्या खिडक्या अशा लहानसहान गोष्टींवर लक्ष देण्यास सांगितले गेले. न्यूयॉर्क शहराला स्वच्छ करून—मेट्रोवरील ग्राफिटी काढून आणि 'तुटलेल्या खिडक्या' दुरुस्त करून—शहर अधिक सुरक्षित बनले आणि परिणामी हिंसक गुन्हे कमी झाले. हा एक वादग्रस्त दृष्टीकोन होता, कारण मोठ्या गुन्ह्यांवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, शहराने सुरुवातीला सर्व लहान आणि वरवर पाहता कमी महत्त्वाच्या समस्यांचे निराकरण केले. परिणामी, न्यू यॉर्कमधील लोकांना रस्त्यावर लुटले जाण्याची भीती न बाळगता फिरणे शक्य झाले.

माजी महापौर ज्युलियानी यांच्याच शब्दात सांगायचे झाले तर, “हत्या आणि ग्राफिटी (भिंती रंगवणे) हे दोन पूर्णपणे वेगळे गुन्हे आहेत, पण ते एकाच साखळीचा भाग आहेत. जे वातावरण एकाला सहन करते, ते दुसऱ्यालाही सहन करण्याची शक्यता अधिक असते.”

‘ब्रोकन विंडोज’ सिद्धांतानुसार, शहरी वातावरणाची देखभाल करणे आणि तोडफोड किंवा सार्वजनिक ठिकाणी मद्यपान यांसारखे छोटे गुन्हे रोखणे हे सुव्यवस्थेचे वातावरण निर्माण करण्यास मदत करते. आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, हे अधिक गंभीर गुन्हे घडण्यापासून प्रतिबंध करते.

याचा अर्थ असा की तुमचे वातावरण तुम्ही आणि इतर लोक घेत असलेल्या निर्णयांवर खूप मोठा प्रभाव टाकते. जर तुम्हाला अनेक तुटलेल्या खिडक्या असलेले घर दिसले, तर तुम्ही दुसरी खिडकी तोडण्याची आणि घरात घुसण्याची शक्यता जास्त असते, जरी तुमचा कोणताही गुन्हेगारी हेतू नसला तरीही.

या सिद्धांताचा आधार बनलेले आणखी एका उदाहरण विचार करायला लावणारे आहे.

१९६९ मध्ये, स्टॅनफोर्ड येथील मानसशास्त्रज्ञ फिलिप झिंबार्डो यांनी एक प्रयोग केला. त्यांनी ब्रॉन्क्समधील एका रस्त्यावर नंबरप्लेट नसलेली आणि इंजिनचे कव्हर उघडलेली एक कार उभी केली आणि दुसरी कॅलिफोर्नियामधील पालो अल्टो येथे उभी केली. ब्रॉन्क्समधील कार उभी केल्याच्या १० मिनिटांच्या आतच तिच्यावर हल्ला झाला. पण पालो अल्टोमधील कार एका आठवड्यापर्यंत तशीच राहिली. मग, झिंबार्डो यांनी स्वतःच त्या कारची एक खिडकी फोडली. लगेचच, पालो अल्टो मधील “मुख्यतः सुसंस्कृत गोरे लोक” कारची तोडफोड करण्यात सामील झाले.

हा सिद्धांत केवळ गुन्हेगारी कमी करण्यासाठीच नाही, तर आपल्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक जीवनातही खूप उपयुक्त आहे. आपण रोजच्या जीवनातील 'तुटलेल्या खिडक्या' दुरुस्त केल्यास मोठे सकारात्मक बदल घडवू शकतो.

आपल्या वैयक्तिक जीवनात अनेक ‘तुटलेल्या खिडक्या’ असतात ज्याकडे आपण अनेकदा दुर्लक्ष करतो. या गोष्टी लहान वाटतात, पण त्यांचा आपल्या मानसिकतेवर आणि जीवनावर मोठा परिणाम होतो.

अपूर्ण कामे: जर तुम्ही तुमच्या कपाटातील कपडे नीट लावले नसतील, किंवा तुमच्या डेस्कवरील कागदपत्रे विखुरलेली असतील, तर ही एक 'तुटलेली खिडकी' आहे. ती तुम्हाला सतत मानसिक ताण देते. ही छोटी कामे पूर्ण न केल्यामुळे तुमच्या मनाला अव्यवस्थेची सवय लागते.

================

मातृभाषेतून शिकूया, प्रगती करूया !

असे आणखी माहितीपूर्ण लेख, व्हीडीओ, ऑडिओ मिळविण्यासाठी आणि मराठीतून शिकण्यासाठी आजच व्हॉट्सअ‍ॅप वर आमचा ग्रुप जॉइन करा. त्यासाठी https://chat.whatsapp.com/FAMeuyTOtb2HTogf6ZGlW2

येथे क्लिक करा.

================

प्रलंबित निर्णय: तुम्ही घ्यायचे असलेले लहान निर्णय (उदा. जुने कपडे देणे, एखाद्या मित्राला फोन करणे) सतत पुढे ढकलत असाल, तर ते तुमच्या मनात एक प्रकारचा गोंधळ निर्माण करतात. या प्रलंबित कामांमुळे तुम्हाला मोठ्या कामांना सुरुवात करण्याची प्रेरणा मिळत नाही.

या 'तुटलेल्या खिडक्या' दुरुस्त करण्यासाठी, लहान कामांपासून सुरुवात करा. रोज सकाळी आपले अंथरूण नीट करा, वापरलेले भांडे लगेच धुवा किंवा आपल्या कामाची जागा स्वच्छ ठेवा. या छोट्या शिस्तीमुळे तुमच्या मनात सकारात्मकता आणि नियंत्रणाची भावना वाढेल, ज्यामुळे तुम्ही मोठे ध्येय साध्य करण्यास प्रेरित व्हाल.

ज्याप्रमाणे वैयक्तिक जीवनात हा सिद्धांत लागू होतो, त्याचप्रमाणे व्यावसायिक जीवनातही तो महत्त्वाचा ठरतो. कामाच्या ठिकाणी 'तुटलेल्या खिडक्या' कंपनीच्या संस्कृतीवर आणि कार्यक्षमतेवर नकारात्मक परिणाम करतात.

कामात उशीर: मीटिंगला उशिरा पोहोचणे किंवा डेडलाइन पाळण्यात अयशस्वी होणे हे एक लहानसे दुर्लक्ष वाटते, पण ते टीममधील इतरांच्या वेळेचा आणि कामाचा अनादर दर्शवते. जेव्हा एका व्यक्तीकडून अशी चूक होते, तेव्हा इतरांनाही ती करण्याची सवय लागते.

अस्पष्ट संवाद: ई-मेल किंवा संदेशात स्पष्टता नसणे, किंवा प्रश्नांना उशिरा उत्तर देणे ही एक 'तुटलेली खिडकी' आहे. यामुळे गैरसमज निर्माण होतात आणि कामाची गती मंदावते.

अस्वच्छ कार्यस्थळे: कामाची जागा अस्वच्छ किंवा अव्यवस्थित असेल, तर ती कर्मचाऱ्यांच्या मानसिकतेवर परिणाम करते. अशा वातावरणात काम करण्याची प्रेरणा कमी होते आणि कार्यक्षमता घटते.

काम करताना शिस्तबद्ध राहा. वेळेवर या, दिलेले शब्द पाळा आणि आपल्या कामाच्या ठिकाणी स्वच्छता राखा. सहकाऱ्यांशी स्पष्ट आणि वेळेवर संवाद साधा. जेव्हा प्रत्येकजण लहान गोष्टींवर लक्ष देतो, तेव्हा कामाचे वातावरण अधिक सकारात्मक आणि उत्पादक बनते.

‘ब्रोकन विंडोज’ सिद्धांत आपल्याला हे शिकवतो की मोठ्या बदलांसाठी अनेकदा लहान बदलांची गरज असते. आपल्या वैयक्तिक किंवा व्यावसायिक जीवनात यशस्वी होण्यासाठी, आपण रोजच्या 'तुटलेल्या खिडक्या' वेळीच दुरुस्त केल्या पाहिजेत. जेव्हा आपण छोट्या-छोट्या गोष्टींवर नियंत्रण मिळवतो, तेव्हा मोठे यश आपोआप आपल्याकडे येते.

सलिल सुधाकर चौधरी

नेटभेट ई-लर्निंग सोल्युशन्स

मातृभाषेतून शिकूया, प्रगती करूया !