हे वाक्य विचित्र वाटतंय ना ? पण ते तितकंच खरं आहे.

मुंबई! ही नगरी स्वप्नांची, मेहनतीची आणि अर्थातच, चविष्ट पदार्थांची! याच मुंबईच्या रस्त्यांवर, साधारण १८४० च्या दशकात, एक असा पदार्थ जन्मला जो आज भारताच्या कानाकोपऱ्यात आणि परदेशातही लोकांच्या मनावर आणि जिभेवर राज्य करतो - पाव भाजी! पण ही पाव भाजीची कहाणी फक्त चवीपुरती मर्यादित नाही; ती आहे मेहनत, गरज आणि इतिहासाच्या एका अनोख्या वळणाची. चला, जाणून घेऊया ही कहाणी, जी थेट अमेरिकेच्या गृहयुद्धाशी जोडली गेली आहे!

१९व्या शतकात मुंबई (त्यावेळचं बॉम्बे) हे ब्रिटिश साम्राज्याचं एक महत्त्वाचं बंदर होतं. याच काळात मुंबईत कापड गिरण्यांचा उदय झाला. १८५४ मध्ये बॉम्बे स्पिनिंग अँड वीव्हिंग कंपनी ही पहिली गिरणी सुरू झाली, आणि पुढे काही दशकांतच मुंबईत डझनभर गिरण्या धडधडू लागल्या. या गिरण्या कापसापासून धागे आणि कापड तयार करत होत्या, जे ब्रिटनसह जगभरात निर्यात केले जात होते. पण या गिरण्यांना खऱ्या अर्थाने बहर आला तो अमेरिकेच्या गृहयुद्धामुळे (१८६१-१८६५).

१८६० च्या दशकात अमेरिकेत गृहयुद्ध सुरू झालं. या युद्धामुळे अमेरिकेतून येणारा कापूस युरोपात पोहोचणं बंद झालं. युरोपला कापसाची गरज होती, आणि ही संधी मुंबईच्या गिरण्यांनी साधली. मुंबई आणि आसपासच्या भागातून कापूस मोठ्या प्रमाणात निर्यात होऊ लागला, आणि गिरण्यांमध्ये रात्रंदिवस काम चालू झालं. यामुळे मुंबईत भरपूर पैसा आला आणि कामही मिळत होतं म्हणून बाहेरून कामगार देखील येऊ लागले. गिरण्या १२-१४ तास चालायच्या, आणि कामगारांना रात्री उशिरापर्यंत काम करावं लागायचं. पण या मेहनती कामगारांना एक समस्या होती - कमी वेळेत, कमी पैशात पोटभर खायला मिळणं!

इथेच पाव भाजीची कहाणी सुरू होते. गिरणी कामगारांना रात्री उशिरा किंवा दुपारच्या छोट्या विश्रांतीत झटपट आणि स्वस्त जेवण हवं होतं. मुंबईच्या रस्त्यावरील खाद्य विक्रेत्यांनी ही गरज ओळखली. त्यांनी उपलब्ध असलेल्या भाज्या - बटाटे, टोमॅटो, कांदे - एकत्र मॅश करून, मसाल्यांनी परिपूर्ण अशी चटपटीत भाजी तयार केली. ही भाजी मोठ्या लोखंडी तव्यावर, भरपूर लोणी टाकून शिजवली जायची. आणि यासोबत दिला जायचा पाव - पोर्तुगीज व्यापाऱ्यांनी भारतात आणलेला नरम, चपटा ब्रेड. कमी कष्टात जास्त प्रमाणात बनवता येणारी ही पावभाजी लवकरच कामगार वर्गात लोकप्रिय झाली.

================

मातृभाषेतून शिकूया, प्रगती करूया !

असे आणखी माहितीपूर्ण लेख, व्हीडीओ, ऑडिओ मिळविण्यासाठी आणि मराठीतून शिकण्यासाठी आजच व्हॉट्सअ‍ॅप वर आमचा ग्रुप जॉइन करा. त्यासाठी

https://chat.whatsapp.com/Ip4ab5E7gGU52GQS3uC7pq

येथे क्लिक करा.

================

ही पाव भाजी स्वस्त होती, पोट भरायची आणि चवीने इतकी अप्रतिम होती की कामगारांच्या मनाला भुरळ घालायची. लालबाग, परेल यांसारख्या गिरणी परिसरात रस्त्याकडेच्या ढाब्यांवर ही पाव भाजी रात्री उशिरापर्यंत मिळायची. विक्रेते तव्यावर मसाले आणि लोणी यांचा खेळ खेळायचे, आणि त्यातून जन्म घ्यायचा तो पाव भाजीचा तो अविस्मरणीय सुगंध, जो आजही मुंबईच्या रस्त्यांवर दरवळतो!

काळ बदलला, गिरण्या लुप्त झाल्या. पण पाव भाजीचं स्थान कायम राहिलं. पाव भाजी मुंबईच्या रस्त्यांवरून देशभर आणि जगभर पसरली. चौपाटी, जुहू बीच यांसारख्या ठिकाणी पाव भाजीच्या स्टॉल्सनी खरी प्रसिद्धी मिळवली. आज पाव भाजीला चीज, पनीर किंवा मशरूमसारखे नवे अवतार मिळालेत, पण तिची मूळ चव आणि आत्मा तसाच आहे - साधा, स्वस्त आणि सर्वांना एकत्र आणणारा.

पाव भाजी ही फक्त एक डिश नाही; ती आहे मुंबईच्या मेहनतीची आणि सर्जनशीलतेची कहाणी. एका बाजूला अमेरिकेचं गृहयुद्ध, दुसरीकडे मुंबईच्या गिरण्यांचा बहर, आणि त्यातून जन्मलेली ही चवदार डिश! पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही पाव भाजीचा आस्वाद घ्याल, तेव्हा फक्त चव नाही, तर त्या मागचा हा रंजक इतिहासही आठवा. आणि हो, मुंबईच्या रस्त्यावरच्या त्या तव्याचा आवाज आणि लोण्याचा सुगंध तुम्हाला पुन्हा पुन्हा खेचून आणेल, यात शंका नाही!

(पुढे याच धर्तीवर मांसाहारी लोकांसाठी "खिमापाव" हा पदार्थ ही आला. खिमा तसा आधीपासूनच इराणी , पारसी लोकांच्या जेवणाचा भाग होताच. पण पावाबरोबर त्याची जोडी गिरणी कामगारांमुळेच जोडली.)

पाव भाजीची कहाणी आपल्याला शिकवते की, गरज आणि मेहनत कुठलाही इतिहास घडवू शकते. अगदी साध्या भाज्यांपासून बनलेली ही डिश आज जागतिक पदार्थ बनली, कारण कोणी तरी संधी ओळखून सर्जनशीलता दाखवली. छोटीशी संधी, थोडी सर्जनशीलता आणि भरपूर मेहनत - हेच तर यशाचं सूत्र आहे!

सलिल सुधाकर चौधरी

नेटभेट ई-लर्निंग सोल्युशन्स

मातृभाषेतून शिकूया, प्रगती करूया !